Il 13avel e 14avel tschientaner ha ina gruppa d’emigrants dal Vallais Sura cuntanschì il Grischun. En diversas vals alpinas, nua ch’ils signurs territorials als han assegnà funs da runcar, èn els sa domiciliads ed han fatg economia da muvel. Ils Gualsers, sco ch’els vegnan numnads, han mantegnì en il nov ambient lur dialect autischem aleman, uschia ch’els èn anc oz influenzads da la parentella linguistica cun il Vallais. Ils Gualsers èn parzialmain responsabels per la germanisaziun da parts pli grondas dal Grischun rumantsch durant il 16avel e 17avel tschientaner. Alura è la regurdientscha da l’origin ida a perder. Pir il 19avel e 20avel tschientaner è l’istorgia dals Gualsers vegnida «scuverta» da la scienza. Publicaziuns relativas e l’Uniun dals Gualsers dal Grischun ch’è vegnida fundada 1960 han intermedià ad in public vast la conscienza per lur ragischs e lingua communabla.
Schegea ch’ina «cultura gualsra» omogena n’exista betg areguard l’architectura, isanzas ed auters aspects e ch’ella sa mussa plitost en diversas furmas localas, è sa sviluppà in ferm attaschament tranter las gruppas che s’identifitgeschan sco gualsras. L’identitad gualsra odierna è emprendida e sa basa sin furmaziun, savida istorica e conscienza linguistica. L’Uniun dals Gualsers dal Grischun promova la lingua gualsra cun publicaziuns en ils dialects locals. Ella sustegna studis davart l’istorgia locala e purschidas turisticas persistentas. Occurrenzas culturalas e scuntradas da Gualsers rinforzan il spiert da cuminanza ed ils contacts cun autras regiuns gualsras.
