Chantuns

Svizra

En Svizra datti ina pluna tradiziuns che vegnan pratitgadas en tut il pajais. Lur diversitad reflectescha la diversitad topografica, linguistica e culturala da la Svizra. Questas tradiziuns vegnan tgiradas d'ina gronda part da la populaziun u da cuminanzas pli pitschnas. Tradiziuns vivas procuran per la coesiun sociala, per l'identitad naziunala e per la relaziun da l'uman cun la natira.

Appenzell Dadens

Cun ses var 15'500 abitantas ed abitants è l'Appenzell Dadens il chantun cun la pli pitschna populaziun da la Svizra. Il chantun è isolà dal traffic da transit grond, perquai ch'el na dispona fin oz ni d'in access a las vias naziunalas ni d'ina colliaziun cun la rait da viafier naziunala da binaris da ladezza normala. Grazia a la posiziun isolada dal traffic è il chantun restà «intact» en il 19avel tschientaner durant la fasa da l'industrialisaziun. Persuenter ha il sectur dal turissem dapi lura ina gronda impurtanza.

Appenzell Dadora

L'Appenzell Dadora ha var 53'000 abitantas ed abitants. Topograficamain è il chantun situà tranter l'Alpstein cun il Säntis e l'Appenzell Dadens al sid e la citad da Son Gagl ed il Lai da Constanza al nord. Quatter flums culan tras la cuntrada da collinas en direcziun nord e dividan il territori chantunal en las parts orientala, centrala ed occidentala.

Argovia

Il chantun Argovia sa distingua tras ina lavur cultura multifara ed ina vasta purschida culturala. Cun sia Lescha da cultura da l'onn 1968 è el stà in dals emprims chantuns che ha francà la promoziun e la tgira da la cultura sco incumbensa dal stadi en la Constituziun chantunala. Cunquai che la Lescha da cultura attribuescha ina grond'impurtanza a la multifariadad da la cultura, a la promoziun da la cultura, a la participaziun da la populaziun ed a la tgira da la cultura, sa referescha ella a l'identitad da l'Argovia sco «chantun da cultura», stabilida istoricamain.

Basilea-Champagna

En il chantun Basilea-Champagna datti multifaras tradiziuns vivas che han savens in'impurtanza regiunala ed en il cas da l'isanza «Chienbäse» a Liestal er surregiunala. Tradiziuns vivas na vegnan dentant betg mo preschentadas en occurrenzas tradiziunalas grondas, mabain èn savens fitg impurtantas en la vita da mintgadi dals umans. Il chantun Basilea-Champagna prenda quai sco punct da referenza per sia promoziun da la cultura.

Basilea-Citad

Il chantun Basilea-Citad ha bleras tradiziuns vivas che han savens in’impurtanza regiunala, en il cas dal tschaiver da Basilea in’impurtanza naziunala u schizunt internaziunala. Tradiziuns vivas na vegnan dentant betg mo preschentadas en occurrenzas tradiziunalas grondas, mabain èn impurtantas er en la vita da mintgadi dals umans. Exempels per quai èn la cultura che vegn vivida en las uniuns, il temp da preparaziun per il tschaiver da Basilea durant l’entir onn cun la cultura multifara en las cliccas, ma er il sistem vivì da mastergnanzas e da societads sco ch’el è da chattar enturn il «Vogel Gryff», ubain la preschientscha da las navettas tradiziunalas da Basilea sin il Rain, in med da transport che vegn apprezià en il mintgadi.

Berna

Il chantun Berna sa chatta en il center da la Svizra - là, nua che duas culturas sa scuntran. El ha pia ina funcziun impurtanta da colliaziun tranter las regiuns tudestgas e las regiuns franzosas: in dals motivs, per il qual la citad da Berna è sco chapitala da la Svizra er il center politic dal pajais. Mintga settavel Svizzer viva en il chantun Berna.

Friburg

Il chantun Friburg vegn percepì fin oz – particularmain en las medias – sco in biotop catolic e rural, nua che la vita ha il ritmus da las tradiziuns tipicas. Per l'ina satisfa quest maletg a las aspectativas dals turists e per l'autra correspunda el bain er a la realitad, sco ch'ella vegn anc vivida da las generaziuns naschidas avant l'onn 1960.

Genevra

Il chantun Genevra propona d'inscriver ina retscha da tradiziuns apparentamain fitg differentas en la glista naziunala. Questas tradiziuns èn caracterisadas da la tempra urbana dal chantun municipal Genevra e correspundan a las occurrenzas ed als ritus socials ch'èn oz ina part integrala da la vita da las uniuns e da la cultura da ses abitants. Genevra è daventada la tgina da bleras tradiziuns impurtantas – sco la Fabrique, il Esprit de Genève, ils comics, ils placats e la Escalade – ch'èn vegnidas influenzadas tant da l'istorgia locala sco er da l'istorgia internaziunala.

Giura

Il chantun Giura cun sias paucas citads ha mantegnì per gronda part ses caracter rural. Perquai vegnan celebradas anc oz las pli diversas tradiziuns. Ellas expriman ina colliaziun speziala cun la natira e cun il ritmus da las stagiuns, dentant er cun las abilitads professiunalas ch'èn vegnidas sviluppadas sur tschientaners dals mastergnants da la regiun. Ina spezialitad da questa regiun è ses patrimoni linguistic atipic. Il chantun Giura è il sulet chantun da la Svizra cun in dialect che tutga tar la lingua d'oïl. Da questa lingua, che vegn er discurrida en il Franc Contadi cunfinant, datti differentas variantas. Ella fa part da las linguas romanas ch'èn naschidas oriundamain al nord da la Gallia sut influenzas celticas e germanas.

Glaruna

Mintga chantun festivescha sias festas. Ch'ina da questas festas è quasi l’essenza d’in chantun, quai è il cas tar il cumin glarunais. Il chantun Glaruna resta fidaivel a questa furma originara da demussar sia opiniun politica, er sche la communitad vegniss perquai resguardada sco antiquada. Il cumin na vegn atgnamain betg fatg per tut il mund, mabain da e per las Glarunaisas ed ils Glarunais.

Grischun

Il Grischun è l'unic chantun triling da la Svizra e culturalmain fitg multifar. La mesadad dal 19avel tschientaner ha il scriptur e politicher Heinrich Zschokke tutgà exactamain la noda, cur ch'el ha ditg ch'il Grischun saja «in'atgna pitschna Svizra en Svizra». Cun sia surfatscha e sias 150 vals è il Grischun bain il chantun il pli grond da la Confederaziun; cun var 192'600 abitantas ed abitants è el dentant a medem temp er il chantun il pli pauc populà.

Lucerna

Il chantun Lucerna ha bleras tradiziuns vivas multifaras. Sco part integrala tempriva da la Veglia Confederaziun è il chantun Lucerna caracterisà d'ina istorgia politica da bunamain 700 onns. Geograficamain cumpiglia el parts da cuntrada e cultura alpina, prealpina e da la planira. Ultra da quai è el stà durant lung temp la sedia catolica principala da la Svizra.

Neuchâtel

Las differentas tradiziuns dal chantun Neuchâtel reflecteschan la gronda varietad geografica dal chantun che tanscha dals crests dal Giura fin a las rivas dals lais. Schebain ch'il chantun è relativamain pitschen (802,93 km2), datti en questa regiun numerus usits che cumbineschan la vita urbana e rurala, la viticultura e l'industria, ils lais e las muntognas, la moderna e las isanzas. Quai declera segiramain er la ritgezza, l'actualitad e l'energia da las set tradiziuns dal chantun Neuchâtel ch'èn vegnidas registradas en l'inventari federal da las tradiziuns vivas.

Schaffusa

Il chantun Schaffusa ha circa 76'000 abitantas ed abitants e sa chatta sco unic chantun da la Svizra al nord dal Rain. Il territori chantunal è dividì en trais parts: en la part meridiunala, en la part principala cun la chapitala Schaffusa ed en la part orientala. Schaffusa è in tipic chantun da cunfin cun var 152 km cunfin cuminaivel cun la Germania e cun var 34 km cunfin cuminaivel cun ils chantuns vischins Turitg e Turgovia.

Soloturn

Il chantun da Soloturn è caracterisà d'ina gronda diversitad regiunala. Ils elements caracteristics da la cuntrada dal chantun èn il Giura cun sias chadainas da collinas e la planira. Il chantun ha 121 vischnancas (stadi da l'october 2011). Las citads las pli grondas dal chantun èn Olten (17‘200 abitantas ed abitants), la chapitala Soloturn (16‘200 abitantas ed abitants) e Grenchen (16‘000 abitantas ed abitants). Sco en autras parts da la Svizra èn las vischnancas d'aglomeraziun e las vischnancas ruralas spezialmain caracteristicas per il chantun.

Son Gagl

Il chantun Son Gagl ch'è vegnì fundà l'onn 1803 da Napoleun unescha 12 cuntradas istoricas, mintgina cun sia atgna istorgia e cun differentas structuras socialas ed economicas. En la regiun collinusa dal nord, en la Val dal Rain e sper il Lai da Turitg cultivavan ins ers, ed ins lavura a chasa per l'economia da textilias en las citads. En la part sura dal Toggenburg ed en las regiuns dal sid dominavan la tratga da muvel alpin e l'economia da latg. Il grond dumber da tradiziuns ch'è sa furmà sut questas circumstanzas è vegnì caracterisà ed amplifitgà d'influenzas e da rituals religius-confessiunals sco usits da l'onn ecclesiastic u processiuns.

Sursilvania

Il chantun Sursilvania ha ina gronda ritgezza d'usits e d'isanzas. La gronda part da las tradiziuns vivas che vegnan pratitgadas e tgiradas per part dapi tschientaners èn caracterisadas d'ina vart dal mintgadi puril-champester e da l'autra vart da la religiun catolica. Las tradiziuns vivas han ina gronda valur tant per l'identitad culturala sco er per la coesiun sociala.

Sutsilvania

Il chantun Sutsilvania ha ina gronda ritgezza d'usits e d'isanzas. La gronda part da las tradiziuns vivas che vegnan pratitgadas e tgiradas per part dapi tschientaners èn caracterisadas d'ina vart dal mintgadi puril-champester e da l'autra vart da la religiun catolica. Las tradiziuns vivas han ina gronda valur tant per l'identitad culturala sco er per la coesiun sociala.

Sviz

Il chantun Sviz ha – sco tut la Svizra centrala – ina tradiziun fitg ritga d'usits e d'isanzas. Caracterisada è la gronda part da las tradiziuns che vegnan pratitgadas e tgiradas per part dapi tschientaners d'ina vart en il mintgadi puril-champester e da l'autra vart cun la religiun catolica.

Tessin

En il Tessin na a nivel chantunal ni mesiras spezialas ni instituziuns u autoritads responsablas directamain u exclusivamain cumpetentas per intermediar e per promover il patrimoni cultural immaterial. Il «Centro di dialettologia e di etnografia CDE» (Center da dialectologia e d'etnografia) a Bellinzona documentescha però, perscrutescha e renda accessibla la situaziun linguistica ed etnografica da la Svizra taliana. Il CDE collavura er cun las medias e fa emissiuns per in public vast. Ultra da quai promova el exposiziuns, dietas e referats che han in connex cun las relaziuns localas. El coordinescha er las activitads dals diesch museums etnografics renconuschids dal chantun ed als dat in sustegn scientific e tecnic.

Turgovia

La Turgovia cun sia populaziun da var 250'000 persunas sa preschenta gugent sco chantun champester agricul, en il qual la producziun da fritga è pli preschenta ch'ils secturs da l'industria da maschinas e da metal, da construcziun, d'alimentaziun e da materias sinteticas che han dentant en realitad ina impurtanza bler pli gronda per l'economia publica. La designaziun «Mostindien» na vegn insumma betg resguardada sco sprezzanta, mabain vegn – cun il mail en il logo – schizunt duvrada per la promoziun da la reputaziun dal chantun.

Turitg

Il chantun Turitg è il chantun svizzer cun la pli gronda populaziun e populà il pli spess. En territoris cun ina convivenza uschè concentrada è ina vita culturala multifara, animada e che promova la cuminanza da grond'impurtanza per la populaziun. Las tradiziuns vivas - che vegnan tradidas, che pon sa transfurmar e vegnir adattadas a novs basegns - èn in element fitg impurtant da la cultura urbana e rurala. Il chantun Turitg dat gronda paisa a la preservaziun e promoziun da ses patrimoni cultural, quai che vegn exprimì fitg cleramain er en sia strategia da cultura.

Uri

En il chantun Uri che sa chatta en il cor da la Svizra pon ins scuvrir bleras particularitads culturalas. En ils conturns da l'enconuschenta ditga da Tell e dal mitus dal Gottard inscuntran ins en in territori fitg pitschen cuntradas natiralas fascinantas, maletgs da vitgs caracteristics e tradiziuns fitg veglias. La situaziun lung da la colliaziun nord-sid ha caracterisà decisivamain la cultura dal chantun. Quai sa mussa per exempel en las influenzas meridiunalas da l'architectura da la chapitala dad Altdorf. En las activitads culturalas actualas vegn cuntinuà l'entretschament tranter ina relaziun cun las tradiziuns ed ina avertadad per l’actualitad.

Vad

Sco quart grond chantun da la Svizra posseda il chantun Vad in grond dumber da tradiziuns caracterisadas da sia gronda varietad geografica e topografica. En il center ed al nord domineschan las cuntradas ruralas. Ma i dat er in'entira retscha da citads mesaunas cun Losanna sco chapitala chantunala; dus fitg bels lais – il lai da Genevra ed il lai da Neuchâtel – ed er duas regiuns da muntogna che sa distinguan fundamentalmain ina da l'autra: las Prealps (Ormonts, Pays-d’Enhaut) ed il Giura (Vallée de Joux, regiun enturn Sainte-Croix).

Vallais

Stgaffir in equiliber tranter il mantegniment da las resursas a lunga vista d'ina vart e da lur utilisaziun optimala da l'autra vart è in giavisch general dal mund odiern. Sut la noziun da la persistenza u da la durabilitad è el vegnì integrà en l'utilisaziun moderna da la lingua. Il Vallais enconuscha dapi tschientaners ina instituziun che funcziuna tenor quest giavisch. Cun las communitads numnadas «Geteilschaften» è sa sviluppà qua in sistem che serva a l'administraziun ed a l'utilisaziun collectiva da bains sco l'aua, las pastgiras d'alp u il guaud.

Zug

Il chantun Zug ha ina gronda ritgezza d'usits e d'isanzas. La gronda part da las tradiziuns vivas che vegnan pratitgadas e tgiradas per part dapi tschientaners èn caracterisadas d'ina vart dal mintgadi puril-champester e da l'autra vart da la religiun catolica. Las tradiziuns vivas han ina gronda valur tant per l'identitad culturala sco er per la coesiun sociala. Ultra da quai èn ellas ina contribuziun impurtanta a l'exclusivitad ed a la dinamica da la vita culturala da noss chantun.