Il chantun Sursilvania ha ina gronda ritgezza d'usits e d'isanzas. La gronda part da las tradiziuns che vegnan pratitgadas, tgiradas e sviluppadas vinavant per part dapi tschientaners èn caracterisadas d'ina vart dal mintgadi puril-champester e da l'autra vart da la religiun catolica. Las tradiziuns vivas han ina gronda valur tant per l'identitad culturala sco er per la coesiun sociala. Ellas èn ina contribuziun impurtanta a l'exclusivitad ed a la dinamica da la vita culturala en noss chantun. Tenor il concept directiv per la cultura sustegna il chantun Sursilvania «las fermezzas culturalas creschidas - en spezial en il sectur da la tgira da monuments, da la musica, dal teater, da la litteratura, da l'art figurativ e da las isanzas.»
Glista cuminaivla dals chantuns da la Svizra centrala
Cun la ratificaziun da la convenziun da l'UNESCO per il mantegniment dal patrimoni cultural immaterial è la Svizra s'obligada da prender mesiras per segirar e per promover quest patrimoni. L'element central è l'elavuraziun d'ina glista naziunala dal patrimoni cultural immaterial. Il chantun Sursilvania è sa decidì d'elavurar quest project ensemen cun ils auters tschintg chantuns da la Svizra centrala: Lucerna, Sutsilvania, Sviz, Uri e Zug. Quest proceder para d'esser raschunaivel perquai che bleras da las tradiziuns vivas impurtantas dal chantun Sursilvania vegnan er pratitgadas en auters chantuns da la Svizra centrala. Dr. Marius Risi, etnolog creschì si a Zug e che viva ad Engelberg, è vegnì nominà dal 2010 sco manader dal project. Marius Risi ha fatg retschertgas detagliadas en la litteratura secundara ed en archivs, ha realisà en mintga chantun lavuratoris cun expertas ed experts, ha formulà per la Conferenza dals incumbensads per la cultura dals chantuns da la Svizra centrala resp. per ina gruppa directiva naziunala 28 propostas per las tradiziuns da la Svizra centrala. Er per l'actualisaziun da la glista naziunala l'onn 2017 è Marius Risi vegnì mandatà cun l'actualisaziun da las infurmaziuns davart las tradiziuns da la Svizra centrala.
Sin la glista naziunala che cuntegna totalmain 199 tradiziuns sa chatta cun la «Alpverlosung» da Kerns ina tradiziun che pertutga unicamain la Sursilvania. Diversas tradiziuns che han in connex cun il frà Clau da Flia (1417-1487) han in connex cun la vischnanca da Sachseln en Sursilvania, il lieu da naschientscha e d'activitad dal Sontg. Da las 28 tradiziuns da la Svizra centrala han 15 in connex cun la Sursilvania (per exempel il tschaiver, las tradiziuns da Clau da Flia ubain la musica populara da la Svizra centrala). Ultra da quai sa chattan sin la glista naziunala diversas tradiziuns svizras che pertutgan er la Sursilvania (per exempel la musica instrumentala, la lutga u il jass).
Usits vivs en la Sursilvania
Durant tut l'onn vegn ins confruntà en il chantun Sursilvania cun isanzas vividas- dals usits da Son Niclà e da Bavania l'enviern, als usits da Pasca e las processiuns da Sontgilcrist la primavaira, da las chargiadas d'alp, las festas d'alp e da lutga (cun l'impurtant «Brünigschwinget») la stad fin a las festas da racolta, las exposiziuns da muvel, ils martgads da rauba, la festa da frà Clau u la festa da Numnasontga l'atun. Bleras uniuns procuran che las isanzas vegnan pratitgadas e restan vivas.
En Sursilvania vegni chantà bler, fatg bler musica e sautà savens. Uschia datti ina gronda tradiziun da jodlar da passa 100 onns ch'è organisada en uniuns. Ils clubs da jodladers chantan chanzuns da jodel ed oravant tut il jodel natiral, il «Naturjuiz» che sa basa sin ils accords natirals e che vegn chantà senza text. Furmaziuns da jodel pli pitschnas, surtut duets, cumpletteschan ils clubs da jodladers. In tip spezial da chant è il clom d'uraziun che vegn chantà mintgamai la stad sin las alps sco protecziun da l'olma, dal corp, da l'onur e dal possess («Seel, Lyb, Eer, Hab und Guäd»). Ultra da quai accumpognan ils chors da baselgia las liturgias cun lur chant, ed divers chors virils, d'uffants e da project concerteschan regularmain. En il sectur da la musica instrumentala existan en Sursilvania actualmain circa 50 furmaziuns da musica populara. Quai èn duets d'orgelet da maun, trios da musica populara e chapellas. En mintga vischnanca dal chantun exista almain ina musica instrumentala cun mintgamai fin a 70 musicistas e musicists che tutgan tar las meglras musicas sin plaun naziunal.
Er la scena da teaters laics è multifara. Mo a Sarnen, la chapitala dal chantun, preschentan sis uniuns regularmain tocs da teater. Da la cumedia purila fin ad inscenaziuns fitg modernas ed ovras incumbensadas porscha il teater da la Sursilvania insatge per tut ils amis da la tribuna. La tradiziun da teater datti dapi circa 500 onns.
Cun il medem engaschament sco lur collegas dal teater sa preschentan er las gruppas da costum sin las tribunas. Las furmaziuns en lur vestgids tradiziunals mussan sauts che vegnan adina puspè preschentads en choreografias novas. Ina furma speziala dal saut tradiziunal è il «Bödälä» ch'è caracterisà d'in zappar ferm e ritmic cun ils pes.
L'isanza bain la pli enconuschenta da la Sursilvania è la fiera d'alp («Älplerchilbi»), ina festa da racolta, che ha lieu mintgamai l'atun. Ella represchenta en maniera multifara la cultura da la pastriglia, da l'allevament da muvel e da la pastriglia che è sa sviluppada dapi il temp medieval. Er il tschaiver è in punct impurtant en il chalender d'usits da la Sursilvania. En tut las vischnancas da la Sursilvania han lieu las activitads giaglias e legras mintgamai avant il temp da curaisma da Pasca, en blers lieus cun cortegis e cun bals da tschaiver. Caracteristicas per il tschaiver èn las musicas da tschaiver che sa cumponan d'instruments da percussiun e da flad, che vegnan sunads uschè dad aut ed en moda uschè discharmonica sco pussaivel. Il tschaiver ha ina impurtanza speziala tranter las tradiziuns vivas, perquai ch'el fascinescha differentas gruppas da vegliadetgna e classas socialas e gida a surmuntar la distanza tranter ellas.
Actualisaziun 2023
Suenter la segunda actualisaziun da la glista da las tradiziuns vivas l’onn 2023, vegn agiuntada ussa ina nova tradiziun a la glista dal chantun Sursilvania:
- Pitschnas pendicularas en la Svizra Centrala
Ils dossiers cumplets da questas novas tradiziuns vegnan ad esser disponibels online la stad 2024.
