En il chantun Uri che sa chatta en il cor da la Svizra pon ins scuvrir bleras particularitads culturalas. Sin in territori fitg pitschen inscuntran ins enturn il mitus da Tell e las ditgas dal Gottard cuntradas natiralas fascinantas, maletgs da vitgs caracteristics e tradiziuns vivas. La situaziun lung da la colliaziun nord-sid ha caracterisà decisivamain la cultura dal chantun. Quai sa mussa per exempel en las influenzas meridiunalas da l'architectura da la chapitala dad Altdorf. En las activitads culturalas actualas vegn cuntinuà l'entretschament tranter ina relaziun cun las tradiziuns ed ina avertadad per l'actualitad. Il gieu da Tell da 1512 daventa sut Volker Hesse ina inscenaziun da Tell en tschertga da sia libertad. Gruppas da teater popular ed artistas ed artists da professiun animeschan la collecziun da ditgas da Josef Müller. La chasa da la musica populara («Haus der Volksmusik») ad Altdorf, domiciliada en l'arsenal imposant en il center dad Altdorf, reunescha la musica populara veglia e nova ed è daventada in center da cumpetenza naziunal per quest gener da musica. Cun il festival internaziunal da musica «Alpentönen» ha Uri installà in lieu d'inscunter transcunfinal per la musica da las regiuns alpinas, cun il festival da la musica populara ad Altdorf («Volksmusikfestival Altdorf») datti ina occurrenza d'attracziun naziunala che cumplettescha en moda ideala ils festivals da la Svizra centrala sco «Obwald» e «Stanser Musiktage». Spezialmain la musica è francada fermamain en la populaziun. Passa 70 chapellas da musica èn activas en il chantun che dumbra 35‘000 abitantas ed abitants.
Collavuraziun dals chantuns da la Svizra centrala
Cun la ratificaziun da la convenziun da l'UNESCO per il mantegniment dal patrimoni cultural immaterial è la Svizra s'obligada da prender mesiras per segirar e per promover quest patrimoni. L'element central è l'elavuraziun d'ina glista naziunala dal patrimoni cultural immaterial. Il chantun Uri ha realisà quest project cuminaivlamain cun ils auters tschintg chantuns da la Svizra centrala: Lucerna, Sursilvania, Sutsilvania, Sviz e Zug per pudair tegnair quint dals connexs en la Svizra centrala sco spazi da tradiziuns, da mentalitads e da cultura. L'etnolog Dr. Marius Risi ha elavurà cun expertas ed experts chantunals la tscherna da las tradiziuns vivas da la Svizra centrala. Per la Conferenza da las persunas incumbensadas per la cultura dals chantuns da la Svizra centrala ha el formulà propostas per las tradiziuns da la Svizra centrala. Per l'acutalisaziun da la glista l'onn 2018 è puspè vegnì mandatà Marius Risi.
Mo ina da las tradiziuns da la glista naziunala è ina tradiziun viva domiciliada unicamain en il chantun Uri (ils «Woldmanndli» dad Andermatt). Ina autra, las istorgias dal Gottard, è preschenta er en ils chantuns cunfinants, ulteriuras 15 tradiziuns da la Svizra centrala han in ferm connex cun il chantun Uri (per exempel la musica populara da la Svizra centrala u Wilhelm Tell ed ils mitus da deliberaziun istorics) e diversas tradiziuns svizras èn d'impurtanza per il chantun Uri (per exempel la lutga, il jass, la musica instrumentala u la gestiun dal ristg da lavinas).
Tradiziuns vivas en il chantun Uri
Betg tut las tradiziuns uranaisas propostas n'èn vegnidas integradas en l'inventari naziunal. Perquai ha l'uffizi da cultura dal Chantun Uri elavurà ina glista chantunala da las tradiziuns vivas cun ina pagina d'internet ed ina broschura e reunì sias tradiziuns en quatter gruppas:
Ils mitus istorics da la deliberaziun: Bleras tradiziuns han da far cun istorgias dals origins e cun ditgas (per exempel «s‘Greis vo Surenen» sco animal da vopna). Plain vita èn mitus vegls e novs enturn il Gottard e l'istorgia da l'influenza da Tell - dependenza e libertad èn anc oz temas impurtants. Il «Goldener Ring über Uri» - in testament dal medi Eduard Renner - ha influenzà l'identitad da las Uranaisas e dals Uranais cun sia interpretaziun da las experientschas cun chaussas magicas. Ils lieus ils pli impurtants da las tradiziuns narrativas, ludicas e textualas dad Uri èn las ludotecas, la Biblioteca chantunala (Uriensis) e l'Archiv dal stadi.
Cultura communala, musica e cuminanza: Purtaders da bleras tradiziuns èn ils vitgs e las uniuns. Els tgiran musicas instrumentalas, ils costums, il bittar bandieras, il sunar la tiba, il chant choral, il jodlar, la musica populara ed il teater popular. Els accumpognan festas profanas ed ecclesiasticas, giubileums, occurrenzas ed eveniments communals. Vivì vegn er l'onn ecclesiastic cun ils usits d'advent, da San Niclà, da Silvester e da Bavania. D'impurtanza èn las chargiadas e las stgargiadas d'alp cun las fieras d'alp, cun las festas da lutga, da tir e d'alp. I vegn chantà («Zogä-n-am-Boogä»), sunà e sautà. Trais instituziuns caracteriseschan la vita musicala: La Chasa da la musica («Haus für Musik» cun la scola da musica dad Uri), la Chasa da la musica populara («Haus der Volksmusik»), l'Academia da musica d'Uri («Musikakademie Uri») a Bauen. Dus puncts culminants: Il festival internaziunal da musica «Alpentöne» ed il festival da musica populara ad Altdorf («Volksmusikfestival Altdorf»). Er las scolas e duas gasettas localas gidan ad intermediar las tradiziuns.
Tschaiver, film, teater, saut: Il tschaiver è caracterisà dal marsch da tschaiver uranais («Urner Fasnachtsmarsch» dal medi Wilhelm Kesselbach 1894-1919) e documentà detagliadamain da dr. Rolf Gisler. Insatge spezial èn il «Drapoling», ina mascra cun in vestgi plain stgellas, u ils «Woldmandli» ad Andermatt. Il teater dal vitg è preschent èn quasi tut las vischnancas. Tar las tribunas laicas las pli grondas tutgan la «Tellspielgesellschaft Altdorf», il «Kulturforum Andermatt», «Moment & Co» ed il «Jugendtheater Altdorf». Otg gruppas da costum tgiran il saut da costums, il jodlar ed il teater popular. Il Schächental è enconuschent per il «Priisbeedälä». Tar las instituziuns las pli impurtantas tutgan il «Cinema Leuzinger» - el mussa er films d'amatur sco per exempel il far laina sco dal temp dals perdavants -, il «Theater(uri)» - il teater il segund grond da la Svizra centrala - ed il «Kellertheater im Vogelsang» ad Altdorf.
Far fain selvadi, utilisaziun dals guauds ed artisanadi vegl: En las vals muntagnardas è sa mantegnì qua u là l'artisanadi vegl (far schlondas, far chanasters, lavurar cun arschiglia, entretschar fil, far iseglia). Tradiziuns vivas èn il far fain selvadi, il far chaschiel d'alp ed il setgentar charn, il far plumpas, la sculptura, l'elavuraziun da launa da nursa, la lavur a chasa ed il chavar cristals. Impressiunant è il chantun Uri sco pajais dals cristals - i vala da render attent als cristals monstrus dal Planggenstock ed a las numerusas istorgias davart cristals. Periclitadas u svanidas èn las tradiziuns dal fastagiar laina, dal brischar chaltschina u dal flottar.
Actualisaziun 2023
Suenter la segunda actualisaziun da la glista da las tradiziuns vivas l’onn 2023, vegn agiuntada ussa ina nova tradiziun a la glista dal chantun Uri:
- Pitschnas pendicularas en la Svizra Centrala
Ils dossiers cumplets da questas novas tradiziuns vegnan ad esser disponibels online la stad 2024.
