Vallais

Tradiziuns & Links

Stgaffir in equiliber tranter il mantegniment da las resursas a lunga vista d'ina vart e da lur utilisaziun optimala da l'autra vart è in giavisch general dal mund odiern. Sut la noziun da la persistenza u da la durabilitad è el vegnì integrà en l'utilisaziun moderna da la lingua. Il Vallais enconuscha dapi tschientaners ina instituziun che funcziuna tenor quest giavisch. Cun las communitads numnadas «Geteilschaften» è sa sviluppà qua in sistem che serva a l'administraziun ed a l'utilisaziun collectiva da bains sco l'aua, las pastgiras d'alp u il guaud.

Tractament vegl e nov da la natira

Ils conflicts d'utilisaziun smanatschants e las stgarsezzas imminentas da las resursas fan che las «Geteilschaften» vallesanas daventan in bain cultural cun in grond potenzial per l'avegnir. Il medem mument vivain nus en in temp, nua ch'i vegnan creadas novas tradiziuns e nua che usits vegls vegnan interpretads en moda innovativa. Quest nov interess vi d'usits tradiziunals sa mussa forsa il meglier vi da l'exempel da la vatga dal raz Eringer, perquai ch'il fenomen dal cumbat da vatgas è daventà l'essenza dal Vallais stget e tipic. «Le Valais tout entier est dans la race d'Hérens», ha scrit l'autur Maurice Chappaz gia avant onns. En conturns caracterisads dal turissem, da spectaculs da las medias e da la tecnica agrara la pli moderna, cuntenta il cumbat da vatgas ils novs basegns, sia multifuncziunalitad è creschida.

Questa multifuncziunalitad na vegn betg caracterisada sco ultim da valurs simbolicas e socialas sco il restar fidaivel a las tradiziuns, il plaschair vi da quai ch'ins fa ensemen, la superbia da posseder insatge spezial... Per motivs sumegliants daventan l'ultim temp puspè popularas er autras praticas purilas sco la cultivaziun da seghel ed il far cuminaivlamain paun-seghel en blers lieus dal Vallais. Integrà anc pli ferm en ciclus economics è percunter il rimnar plantas selvadias. Grazia ad associaziuns iniziativas vegnan veglias enconuschientschas rendidas utilisablas per intents industrials grazia a novas metodas scientificas.

Fatgs istorics, economics e topografics han laschà nascher praticas e cumpetenzas spezialas per ir enturn cun la natira alpina. Directamain exemplaric per quai è la relaziun cun il privel da lavinas. En la societad preindustriala èn questas experientschas tradidas sa manifestadas tranter auter en la structura d'abitadi sco er en praticas religiusas sco ils fatgs votivs. Ultra da quai enconuscheva er il Vallais da pli baud instituziuns per dumagnar il privel da lavinas e sias consequenzas sco per exempel l'ospizi sin il Grond Son Bernard cun il chaun bernardin sco essenza dal servetsch da salvament alpin. En il decurs dal 20avel tschientaner èn vegnidas sviluppadas adina pli savens metodas per la prevenziun activa. E cun l'installaziun d'instituziuns spezialas en chaussa ha la relaziun cun il privel da lavinas er prendì l'ultim temp novas vias scientificas en il Vallais.

Rituals vivids

Dar ina furma ed in urden a la vita è il giavisch estetic general da mintga societad. En il Vallais ha questa stenta senza dubi chattà sia expressiun la pli auta en il sectur sacral. La tendenza caracteristica per il catolicissem, vul dir d'exprimer ses sentiments religius, ha laschà sviluppar ina ritgezza da furmas ritualas. Quella è restada viva quasi mo pli en ils usits da sepultura actuals. Cun la diminuziun da l'impurtanza da la baselgia èn las «manifestaziuns publicas da l'auter mund en quest mund» svanidas per gronda part. Quels usits però che han survivì han profità l'ultim temp d'ina nova valitaziun cunquai ch'els han ussa survegnì ina nova funcziun sco bains culturals locals. Uschia èn per exempel las processiuns da Sontgilcrest en divers vitgs dal Vallais anc adina il punct culminant da la vita festiva locala. Cun lur ceremonias ritualisadas, cun la cumparsa da gruppas costumadas e cun l'accumpagnament acustic cun musicas instrumentalas, cun tamburs e cun chants chorals sumeglian questas processiuns ad ina spezia da teater. Uschia daventan ellas fitg fascinantas per il public. E per la societad che las salva èn ellas anc adina en cas da far valair ina tscherta forza integrativa.

Ina processiun da Sontgilcrest represchenta per uschè dir l'urden tradiziunal dal vitg. Da metter sin il chau quest urden en moda rituala è gia adina stà il privilegi da la giuventetgna - er sche quai è il cas mo ina giada l'onn durant il tschaiver en favrer. Dal grond dumber da figuras dals tschaivers da pli baud han mo paucas pudì sa mantegnair fin al temp dad oz; tranter quellas per exempel las «Empaillés» e las «Pelluches» ad Evolène u las «Tschäggättä» en il Lötschental. En il gieu tranter ils purtaders dals usits e las aspectativas dal public han quests tschaivers pudì sa segirar ina plazza fixa er en la postmoderna che tschertga l'autenticitad e fatgs tipicamain regiunals. Ma il maletg dal tschaiver vegn ozendi caracterisà er en il Vallais da las furmas da tschaiver urbanas sco las musicas da tschaiver («Guggenmusiken») ed ils cortegis organisads. Gist quest fatg dat perditga d'ina dinamica da quai che nus numnain per ordinari tradiziun. Grazia a sias furmas d'expressiun modernas para il tschaiver da correspunder als basegns da la societad odierna uschè bain sco quasi nagin auter usit.

In svilup tut auter enconuscha la figura da l'um selvadi, «ts wild Mandji». En quest connex sa tracti oriundamain d'in usit da reprimanda ch'è sa midà en il decurs dals tschientaners ad ina preschentaziun teatrala. Ils gieus da l'um selvadi eran fitg populars il 19avel e 20avel tschientaner en blers vitgs da la part sura dal Vallais. Oz vegn questa tradiziun anc cultivada a Baltschieder. Ils auturs che scrivan mintgamai in text nov per la preschentaziun midan dad onn ad onn. Da quai resulta in'adattaziun permanenta da quest usit a la situaziun sociala actuala. Baltschieder e «ts wild Mandji» daventan uschia l'exempel classic per l'appropriaziun e per la midada d'ina tradiziun viva.

Francadas en la populaziun

Las tradiziuns mediatisadas ed ils puncts festivs culminants dal decurs da l'onn èn l'ina. Precis uschè ferm vegn il chalender vallesan dals usits però caracterisà da tut quellas festas localas e regiunalas che han lieu dal matg fin l'october en il ritmus da las fins d'emna: festas da musica, festas dal vitg, festas d'alp, occurrenzas folcloristicas... Ils tamburs ed ils tschivlunzs dattan ina tempra particulara a questas festivitads. Cun lur melodias unicas, cun lur unifurmas marcantas e cun lur costums spezials furman els ina sort emblem acustic e visual dal Vallais. Il medem mument stattan els per la motivaziun principala da la folclora en il Vallais che sa basa - malgrà ils conturns turistics - anc adina sin la participaziun activa dals purtaders da l'usit, da lur gust vi dal teatralic e dal basegn da passentar ensemen in eveniment.

Ditg avant ils tamburs ed ils tschivlunzs è sa furmada cun «Champéry 1830» la fin dal 19avel tschientaner ina da las emprimas gruppas folcloristicas dal Vallais. Ma sumegliantamain a las furmas numnadas qua survart sa basan las melodias ed ils sauts da «Champéry 1830» sin la tradiziun da l'emigraziun che ha caracterisà ils usits e las isanzas dal Vallais en blers reguards. En il decurs dals decennis èn ils bains culturals musicals, ch'èn vegnids dads vinavant en moda orala, vegnids elavurads da cumponistas e da cumponists locals. Quai ha promovì supplementarmain lur francaziun en la populaziun. En moda exemplarica sa mussa quai en la chanzun «Abschied vom Gantertal» ch'è daventada la chanzun populara dal Vallais Sura per excellenza. Er sin ina tradiziun orala sa basa il «Patois» en la part franzosa dal Vallais. Quest dialect franco-provenzal vegn però discurri mo pli darar en il mintgadi. Dapi in tschert temp datti però ina veritabla revalitaziun en furma da preschentaziuns da teater, da raquints e d'autras furmas d'inscenaziuns.

Ultra dals gronds eveniments mediatisads na dastgan ins betg emblidar tut quellas tradiziuns localas main enconuschentas che dattan lur ritmus al chalender d'usits vallesan. Uschia per exempel las donaziuns da paun, da chaschiel u da vin che han lieu en differents lieus a chaschun da festas da patrunadi, da Bavania, da Pasca, da Tschuncaisma, il di da las olmas u d'autras occurrenzas ecclesiasticas. U las festas d'alp la stad, nua ch'i vegn celebrà il raclette e las festas communalas d'atun ch'èn deditgadas a products agriculs sco il vin, l'apricosa u la chastogna. L'exempel dal raclette mussa co ch'ina tradiziun rurala po daventar urbana e perfin globala. Actualmain pon ins observar co che la generaziun giuvna s'appropriescha da questa tradiziun dond ad ella ina funcziun sociala ed integrond ella en novs formats culturals.

Ma l'identitad d'ina societad na sa furma betg mo sur manifestaziuns tradidas sco usits e folclora. Anzi, per pudair sa sviluppar dovra mintga societad il barat d'experientschas, da rauba e d'umans. En moda exemplarica sa mussa quai en l'influenza pregnanta dals immigrants talians sin la cultura, sin l'economia e sin la societad dal Vallais. Perquai è l'italianitad daventada en il decurs dals tschientaners ina cumponenta fixa da l'identitad vallesana.

Actualisaziun 2023

Suenter la segunda actualisaziun da la glista da las tradiziuns vivas l’onn 2023, vegnan agiuntadas ussa set novas tradiziuns la glista dal chantun Vallais: