Il chantun Sutsilvania ha ina gronda ritgezza d'usits e d'isanzas. La gronda part da las tradiziuns vivas che vegnan pratitgadas e tgiradas per part dapi tschientaners èn caracterisadas d'ina vart dal mintgadi puril-champester e da l'autra vart da la religiun catolica. Las tradiziuns vivas han ina gronda valur tant per l'identitad culturala sco er per la coesiun sociala. Ultra da quai èn ellas ina contribuziun impurtanta a l'exclusivitad ed a la dinamica da la vita culturala da noss chantun. Tenor ses concept directiv per la politica da cultura tgira il chantun Sutsilvania «ils bains culturals materials ed immaterials che mussan sur il temp passà e sur il temp actual ora. Il medem mument promova el la creaziun da chaussas novas. Pir en la cumbinaziun dal nov e dal vegl sa furma ina regiun culturala viva.»
Glista cuminaivla dals chantuns da la Svizra centrala
Tras la ratificaziun da la convenziun da l'UNESCO per il mantegniment dal patrimoni cultural immaterial è la Svizra s'obligada da prender mesiras per segirar e per promover quest patrimoni. L'element central è l'elavuraziun d'ina glista naziunala dal patrimoni cultural immaterial. Il chantun Sutsilvania è sa decidì d'elavurar quest project ensemen cun ils auters tschintg chantuns da la Svizra centrala: Lucerna, Sursilvania, Sviz, Uri e Zug.
Quest proceder para d'esser raschunaivel perquai che bleras da las tradiziuns vivas impurtantas dal chantun Sursilvania vegnan er pratitgadas en auters chantuns da la Svizra centrala. Dr. Marius Risi, etnolog ch'è creschì si a Zug e che viva ad Engelberg, è vegnì nominà sco manader dal project. Marius Risi ha fatg retschertgas detagliadas en la litteratura secundara ed en archivs, ha realisà en mintga chantun lavuratoris cun expertas ed experts, ha formulà per la Conferenza dals incumbensads per la cultura dals chantuns da la Svizra centrala resp. per ina gruppa directiva naziunala propostas per las tradiziuns da la Svizra centrala che duain vegnir registradas e la finala ha el documentà las tradiziuns vivas. ER en il rom da l'actualisaziun da la glista naziunala dal 2017 è Marius Risi vegnì mandatà cun l'actualisaziun da las infurmaziuns pertutgant las tradiziuns da la Svizra centrala.
Sin la glista naziunala che cuntegna totalmain 19 tradiziuns sa chatta ina che pertutga unicamain la Sutsilvania (istorgias da frauduladers), 15 tradiziuns da la Svizra centrala han in connex cun la Sutsilvania (per exempel il tschaiver, la musica populara da la Svizra centrala) e pliras tradiziuns sin la glista naziunala pertutgan tradiziuns vivas impurtantas er en Sutsilvania (per exempel la musica instrumentala, la lutga u il jass).
Usits vivs en la Sutsilvania
Durant tut l'onn vegn ins confruntà cun usits vivs en il chantun Sutsilvania. Bleras uniuns ed organisaziuns procuran ch'els vegnan pratitgads e ch'els restan vivs.
En il chantun Sutsilvania vegni chantà bler, fatg bler musica e sautà savens. Differentas furmaziuns, gruppaziuns ed uniuns tgiran activamain ed en moda innovativa la musica ed il saut popular. En la Sutsilvania datti ina tradiziun da jodel ch'è organisada dapi circa 90 onns en uniuns e che ha ina qualitad buna fin excellenta. La scena è etablida, respectada e viva. Dapi l'onn 2010 datti a Stans regularmain in tavulin da jodel. Er la musica populara instrumentala è francada bain en la populaziun. Igl existan var 70 furmaziuns da musica populara. La paletta da las gruppaziuns tanscha dal duo d'orgelet da maun sur il trio fin a la chapella, quella dals stils dal stil da la Svizra centrala sur il stil da l'orgelet da maun da Sviz fin a la musica populara nova. L'ultima è represchentada bain en la Sutsilvania ed ha procurà ch'il chantun è s'acquistà ils ultims onns ina ferma plazza en la scena d'ideas innovativas.
Il teater laic è - sco en tut la Svizra centrala - derasà fitg e francà bain en la populaziun. Cun excepziun da Beckenried exista en mintga vischnanca almain in'uniun da teater. Impuls impurtants ha dà a partir dal 17avel tschientaner il teater dal collegi dals gesuits da Lucerna che ha gì ina gronda influenza sin il «teater da collegi» («Kollegitheater») a Stans. Da là davent ha il tschaffen da far teater chattà il 19avel tschientaner la via sin las tribunas da las singulas vischnancas che han per part societads da teater cun ina tradiziun da passa 150 onns.
L'invasiun da l'armada franzosa l'onn 1789 è in eveniment istoric che furnescha anc oz la materia per nundumbraivlas istorgias e ch'è daventà in motiv caracteristic en las debattas socialas ed identitaras dal 20avel tschientaner. Sco act commemorativ da l'invasiun ha lieu mintgamai l'avust la «festa da tir d'assagl» («Überfallschiessen»).
En la Sutsilvania datti blers usits en connex cun il Son Niclà. En blers lieus fa il Son Niclà ensemen cun il famegl ina visita a chasa tar famiglias cun uffants. Da l'inventari culinaric fan part nuschs, mandarinas, pizieutas e tschigulatta. Ultra da quai enconuschan blers lieus la tradiziun da l'arrivada u la partenza dal Son Niclà. Questas arrivadas u partenzas han persunagis specificamain locals sco las «Geiggelfiguren» a Stans u ils «Iffelenträger» a Beckenried. Accumpagnads vegnan els adina da gruppas da plumpas.
Il tschaiver è en la Sutsilvania ina part fixa da l'onn festiv. Cortegis pli gronds datti a Beckenried, ad Ennetbürgen (mintga 2 onns), a Hergiswil ed a Stans. Mintga vischnanca ha atgnas occurrenzas e bals da tschaiver che vegnan per regla organisads da la societad d'allegria. Cun excepziun dad Emmetten, dad Oberdorf e da Wolfenschiessen ha mintga vischnanca almain in'uniun da musica da tschaiver. En tut il chantun existan 13 talas musicas. Quellas sa radunan mintgamai a Stans per l'assagl da las musicas da tschaiver «Guuggenüberfall».
Fitg popular è il «Kaisern», in gieu cun 48 cartas parentà cun il jass. Las ragischs da quest gieu da chartas han pudì vegnir persequitadas enavos fin al temp medieval tardiv. En Svizra vegn il «Kaisern» mo pli dà daried en ils chantuns Lucerna, Sutsilvania, Sursilvania ed Uri cun reglas che midan però in zic da lieu a lieu. En Sutsilvania ha pudì sa sviluppar ina nova generaziun activa da giugadras e da giugaders, e quai grazia a l'iniziativa da l'Uniun istorica che organisescha dapi la fin dals onns 1970 curs e campiunadis da «Kaisern».
Actualisaziun 2023
Suenter la segunda actualisaziun da la glista da las tradiziuns vivas l’onn 2023, vegnan agiuntadas ussa duas novas tradiziuns la glista dal chantun Sutsilvania:
- Pitschnas pendicularas en la Svizra Centrala
- Rallye da töfs ad Ennetmoos
Ils dossiers cumplets da questas novas tradiziuns vegnan ad esser disponibels online la stad 2024.
