Tessin

Tessin

En il Tessin na datti a nivel chantunal ni mesiras spezialas ni instituziuns u autoritads directamain u exclusivamain cumpetentas per intermediar e per promover il patrimoni cultural immaterial. Il «Centro di dialettologia e di etnografia CDE» (Center da dialectologia e d'etnografia) a Bellinzona documentescha, perscrutescha e renda accessibla dapi l'onn 1907 la situaziun linguistica ed etnografica da la Svizra taliana. Il «Vocabolario dei dialetti della Svizzera italiana (VSI)» (il Dicziunari dals dialects da la Svizra taliana) s'occupa en spezial da la collecziun e da l'analisa dal patrimoni cultural linguistic dal chantun Tessin, dal Moesano, da la Bregaglia e dal Puschlav. Questa ovra reunescha noziuns da la scienza natirala, da la folclora, da l'ergologia sco er da l'istorgia profana ed ecclesiastica, analisescha la cardientscha e las superstiziuns, la meteorologia e medischina populara e rimna legendas e raquints populars, resguardond adina l'aspect uman e social. Per quest motiv po il VSI vegnir considerà sco vaira enciclopedia da la vita agricula ed artisanala ch'illustrescha la lingua, las activitads e l'istorgia, ma oravant tut er l'olma d'ina cuminanza.

Il CDE collavura er cun las medias e promova exposiziuns, dietas e referats che han in connex cun las relaziuns localas. Ultra da quai coordinescha el las activitads dals indesch museums etnografics chantunals che contribueschan medemamain a l'intermediaziun ed al mantegniment dal patrimoni cultural immaterial local ed als dat in sustegn scientific e tecnic. Dapi l'onn 2014 è il CDE er responsabel per la collecziun, per il mantegniment e per l'intermediaziun dals toponims (nums dals lieus).

Archivs

Dals differents archivs dal Tessin è segiramain l'«Archivio di Stato» (Archiv chantunal) l'instituziun decisiva. El cumpiglia numerus servetschs publics, tranter auter il «Servizio archivi locali» (SAL), fundà l'onn 1990, ch'è responsabel per il mantegniment e per la promoziun dals var 600 archivs communals, patrizians e parochials dal chantun Tessin. Tar las incumbensas principalas da quest servetsch tutgan la relevaziun e l'examinaziun dals archivs locals, las intervenziuns da salvament en cas urgents, la cussegliaziun da las organisaziuns localas concernent la conservaziun e l'administraziun da documents sco er l'inventarisaziun e l'ordinaziun. A la sedia da l'Archiv chantunal sa chatta er la redacziun da la retscha «Materiali e documenti ticinesi» (MDT) che s'occupa da l'ediziun critica da tut ils documents dals districts Leventina, Riviera e Blenio dal 12avel fin al 14avel tschientaner. Tar ils documents da l'archiv tutgan er fotografias ch'èn tras lur grond dumber e tras lur valur documentara da grond'impurtanza. Per intermediar e per render accessibel a las utilisadras ed als utilisaders il patrimoni cultural fotografic procura l'archiv chantunal - en collavuraziun cun il «Laboratorio di cultura visiva» da la Scola universitara professiunala da la Svizra taliana (SUPSI) - per la digitalisaziun e per la cataloghisaziun da l'inventari.

Sin plaun local sto vegnir menziunà l'«Archivio audiovisivo di Capriasca e Val Colla ACVC» (Archiv audiovisual da Capriasca e da la Val Colla) che s'engascha - cun agid d'ina registraziun per gronda part sistematica da fotografias privatas e da perditgas oralas da la regiun, surtut da natira istorica ed etnografica - per la revalitaziun dal patrimoni cultural immaterial. Er l'«Archivio della Memoria di Arogno ADMA» (Archiv dad Arogno) che vegn tgirà da la vischnanca dad Arogno è in instrument per mantegnair las caracteristicas istoricas, economicas e socialas da la regiun. El collecziunescha perditgas oralas, fotografias e documents.

Da menziunar è er l'«Associazione archivi riuniti delle donne Ticino» (Associaziun dals archivs unids da las dunnas Tessin) cun sedia a Massagno che s'occupa dapi l'onn 2001 da la collecziun, da la conservaziun, da la cataloghisaziun e da la transmissiun da texts, da diaris e d'ulteriuras materialias che servan a la documentaziun d'experientschas, da savida e da la vita da las dunnas che han operà e/u vivì en Svizra.

Tegnair en salv e dar access als bains culturals acustics da la Svizra fa la «Fonoteca nazionale» (Fonoteca naziunala) a Lugano. Questa instituziun è vegnida fundada l'onn 1987 sco fundaziun da dretg privat ed appartegn oz a la Biblioteca naziunala svizra (BNS). Ella collecziunescha e documentescha portatuns che han ina relaziun cun l'istorgia e cun la cultura da la Svizra. Da quai fan part tant documents musicals sco er documents discurrids. La Fonoteca documentescha er registraziuns dals secturs musica classica, rock, jazz, musica populara, cudeschs auditivs, raquints, teaters, intervistas e.u.v.

Artisanadi, musica e teater

La federaziun «Gruppo di lavoro artigianato del Ticino GLATI» (Gruppa da lavur per l'artisanadi dal Tessin) è vegnida creada l'onn 2000. Ella aveva la finamira da rinforzar la responsabladad da las differentas uniuns artisanalas per lur sectur, en spezial areguard la promoziun e l'intermediaziun d'infurmaziuns tenor la «Legge cantonale sull'artigianato» (Lescha chantunala davart il mastergn) dals 18 da mars 1986. Ella vuleva er motivar ses commembers dad observar la Convenzione sul marchio «Artigianato del Ticino» (Convenziun davart la marca «Artisanadi dal Tessin») dals 2 da december 1991. Dal 2017 è la federaziun GLATI vegnida transfurmada en ina nova organisaziun ATICREA («Associazione ticinese artigiani artisti») che ha ultra da las finamiras menziunadas er la finamira da promover cun novas ideas e novs concepts l'artisanadi tessinais per sviluppar la qualitad e quantitad da l'activitad artisanala en il chantun.

La «Federazione Cantonale del Costume Ticinese FCCT» (Associaziun chantunala da costums dal Tessin) è vegnida fundada l'onn 1937. Ella examinescha e conserva costums, sauts populars e musica populara sco er isanzas e tradiziuns dal chantun Tessin. Actualmain fan 19 gruppas part da la FCCT, sco per exempel l'«Associazione Costumi Vallemaggia» (Associaziun da costums da la Val Maggia), il «Gruppo Canzoni e Costumi Ticinesi» (Gruppa tessinaisa da chanzuns e da costums), ils «Canterini di Lugano» (Chor popular da Lugano), il «Gruppo Costumi Chironichesi» (Gruppa da costums da Chironico), il «Gruppo Costumi della Pro Valle di Muggio» (Gruppa da costums Pro Val Muggio) ubain il «Gruppo Costumi Valcolla Lugano» (Gruppa da costums da Valcolla Lugano).

Er en il sectur musical emprovan ins da dar en il Tessin dapi intgins decennis vastamain e sistematicamain nova vita al patrimoni cultural tradiziunal. L'onn 1983 è vegnida creada la gruppa da musica populara «Vox Blenii». Questa gruppa recurra a l'experientscha ed a las cumpetenzas da las abitantas e dals abitants pli vegls e rimna uschia las chanzuns e las tradiziuns musicalas oralas da las vals dal nord. Il stil da «Vox Blenii» permetta d'improvisar, resta dentant tuttina fermamain enragischà en la cultura populara tessinaisa. L'october 1988 ha Vox Blenii organisà ina festa da musica populara che ha durà trais dis. A questa festa èn sa participadas cunzunt er musicistas e musicists da l'Italia.

Il duo «Vent negru» fa reviver dapi l'onn 1991 il chant e la musica oravant tut da la Val Onsernone, surpassa dentant er ils cunfins fin en la Lumbardia, en il Piemunt u en la Provence. In'ulteriura uniun che gida a perscrutar ed a mantegnair il repertori tradiziunal èn ils «Tre Tèr». Questa gruppaziun reunescha musicistas e musicists da la Val Onsernone, dal Centovalli e da la Val Mesolcina.

In'attenziun speziala merita il «Fondo Roberto Leydi», che vegn tegnì en salv en il CDE a Bellinzona. I sa tracta d'ina donaziun impurtanta che cumpiglia ina ritga collecziun sistematica da material davart la musica e la cultura populara. Il fond è resultà da las numerusas retschertgas da Roberto Leydi (1928-2003) ed a basa da ses inscunters cun musicistas e musicists, cun mastergnantas e mastergnants sco er cun differentas infurmantas e differents infurmants. Er la vasta experientscha da Leydi sco docent a l'universitad, ses engaschament intensiv durant passa 50 onns e diversas relaziuns persunalas han pussibilità questa collecziun d'instruments da musica, da plattas da grammofon, da registraziuns sin bindel magnetic, da partituras, da cudeschs, da periodicas e da dissertaziuns davart temas musicals ed etnologics.

La purschida musicala vegn cumplettada considerablamain dals numerus chors e da las numerusas gruppas da musica cun lur vasts repertoris. Differentas secziuns da la «Pro Ticino» han per exempel agens chors e la finamira da derasar il chant choral en talian u en dialect sco er da far reviver la tradiziun da las chanzuns popularas tessinaisas u talianas.

En connex cun ils arts teatrals ston ins menziunar las stentas en il sectur dal teater dialectal: Dapi l'onn 1999 s'engascha il «Teatro Popolare della Svizzera italiana TEPSI» (Teater popular da la Svizra taliana) per mantegnair il teater popular ed en spezial er la tradiziun dal teater dialectal. En il Tessin datti numerusas gruppas da teater d'amaturs ch'èn s'unidas en la «Federazione Filodrammatiche della Svizzera italiana FFSI» (Federaziun per teater d'amaturs da la Svizra taliana) e che promovan represchentaziuns en dialect.

Autras isanzas

A chaschun da l'elavuraziun da la glista da las tradiziuns vivas en Svizra l'onn 2011 ha il chantun Tessin proponì a la gruppa da lavur da l'Uffizi federal da cultura 17 tradiziuns. Ultra da las tradiziuns ch'èn vegnidas inscrittas sin la glista tutgavan latiers la «cacciata di gennaio» a Chironico, il tschaiver da Brissago, la festa dal beà Manfredo a Riva San Vitale, ils rituals da l'emna sontga a Faido, l'ingiant d'ovs a Vaglio, la processiun da Gannariente en la Val Bavona, la festa da San Rocco a Gribbio, la festa d'ivas a Mendrisiotto, l'explotaziun e l'elavuraziun da granit en il district Riviera, la producziun da la «farina bona» en la Val Onsernone, il «Corpo Voluntari Luganesi» e la novena da Nadal a Morcote. Las duas ultimas tradiziuns èn vegnidas registradas a chaschun da l'actualisaziun da la glista l'onn 2017. Il «Corpo Voluntari Luganesi» è vegnì reunì cun las milissas da la Val Blenio tar las milissas istoricas. Per la novena da Nadal èsi vegnì redigì in agen dossier. A questas tradiziuns vivas han ins dal reminent agiuntà la cultura dals «grotti».

Questas ed ulteriuras isanzas tessinaisas èn vegnidas includidas en in inventari transcunfinal per la promoziun da las diversas manifestaziuns culturalas tradiziunalas en il territori alpin che cuntegna totalmain 29 descripziuns. Quest inventari online, ch'è vegnì inizià l'onn 2008 da la regiun Lumbardia en collavuraziun cun ils partenaris naziunals ed internaziunals dal project E.CH.I. («Etnografie italo-svizzere per la valorizzazione del patrimonio immateriale» - Program Italia Svizra 2007-2013), renda accessibel ed enconuschent il patrimoni cultural immaterial da la Lumbardia, dal Piemunt, da la Val d'Aosta, dal chantun Tessin, da la Val Poschiavo, dal Trentino e dal Tirol dal Sid. Ils resultats dal project vegnan actualisads cuntinuadamain da las vischnancas e da las purtadras e dals purtaders da las tradiziuns e stattan a disposiziun sin la suandanta pagina d'internet: www.intangiblesearch.eu

Il maletg che quellas 29 endataziuns sin «intagiblesearch» intermedieschan è represchentativ per il chantun Tessin tant per quai che reguarda l'aspect tipologic sco er concernent la cumponenta regiunala. Las endataziuns cuvran tut ils districts tessinais.

Ulteriuras infurmaziuns

I na dat anc betg paginas d'internet spezialas davart l'inventarisaziun da las tradiziuns vivas en il Tessin. Dentant èsi stà pussaivel da mantegnair, da dar access, d'intermediar e da perscrutar a funs il patrimoni cultural immaterial da la regiun grazia al CDE da Bellinzona ed a la rait dals museums regiunals tessinais.

Ulteriuras infurmaziuns chattan ins sin la pagina d'internet dal «Osservatorio culturale della Svizzera italiana». La pagina d'internet dat ina survista da las activitads culturalas da la regiun. Ella descriva detagliadamain bibliotecas, museums, teaters, festivals ed uniuns da tut gener (d'uniuns archeologicas a gruppas folcloristicas fin ad uniuns da mastergnanza, a chors ed a gruppas da teater d'amaturs) per permetter in access optimal. Ils indesch museums etnografics chantunals porschan differentas activitads e differents programs tut tenor las stagiuns. Infurmaziuns detagliadas datti sin las paginas d'internet da las singulas instituziuns. Er intginas da las persunas che tgiran las tradiziuns vivas che vegnan descrittas en il dossier inoltrà al UFC possedan ina pagina d'internet.

Actualisaziun 2023

Suenter la segunda actualisaziun da la glista da las tradiziuns vivas l’onn 2023, vegnan agiuntadas ussa trais novas tradiziuns la glista dal chantun Tessin:

  • Bandella
  • Praticas socialas en connex cun il di da las olmas
  • L’elavuraziun da launa en la Val Verzasca
     

Ils dossiers cumplets da questas novas tradiziuns vegnan ad esser disponibels online la stad 2024.

Contact

Centro di dialettologia e di etnografia
E-mail

Stampar il contact

https://www.lebendige-traditionen.ch/content/tradition/rm/home/chantuns/tessin.html