Il chantun Sviz ha - sco tut la Svizra centrala - ina tradiziun fitg ritga d'usits e d'isanzas. Caracterisada è la gronda part da las tradiziuns che vegnan pratitgadas e tgiradas per part dapi daditg d'ina vart en il mintgadi puril-champester e da l'autra vart cun la religiun catolica.
L’impurtanza da las tradiziuns vivas per il chantun
Dapi decennis èn las tradiziuns ed ils usits dal chantun suttamess ad in process dinamic da midada e da svilup. L'enorm squitsch da construcziun tras la vischinanza cun ils centers Turitg, Lucerna e Zug sco er l'erosiun dal milieu social e cultural classic laschan lur fastizs. Las tradiziuns vivas èn però da gronda impurtanza per l'identitad culturala sco er per la coesiun sociala. Ellas contribueschan a la vivacitad ed er a l'originalitad da la vita culturala en il chantun Sviz. Questa vita n'è betg caracterisada en emprima lingia da purschidas extraordinarias, mabain d'ina vasta multifariadad en ils secturs culturals ils pli differents.
Tenor il concept da cultura sustegna e promova il chantun Sviz las fermezzas culturalas localas e contribuescha uschia ad ina vita culturala activa. Las stentas da mantegnair e da promover il patrimoni cultural naziunal, regiunal e local vegnan sustegnidas sche pussaivel dal chantun Sviz. En quest connex han ins decidì da prender per mauns il project d'ina glista naziunala dal patrimoni cultural immaterial cuminaivlamain cun ils auter tschintg chantuns da la Svizra centrala: Lucerna, Sutsilvania, Sursilvania, Uri e Zug. Quest proceder è raschunaivel perquai che bleras tradiziuns vivas dal chantun Sviz vegnan er pratitgadas en auters chantuns da la Svizra centrala. Il manader dal project responsabel, dr. Marius Risi, ha realisà en mintga chantun lavuratoris cun expertas ed experts ed ha elavurà las propostas ed ils dossiers dal project per las tradiziuns da la Svizra centrala. Marius Risi è er vegnì mandatà dal 2017 en connex cun l'actualisaziun da la glista naziunala per actualisar las infurmaziuns davart las tradiziuns da la Svizra centrala.
Sin la glista naziunala che cuntegna totalmain 199 tradiziuns sa chattan trais che pertutgan unicamain il chantun Sviz (il «Greiflet», il stgellar da Bavania, il «Chlefele» ed il pelegrinadi ad Einsiedeln). Ultra da quai figureschan sin la glista 15 tradiziuns da la Svizra centrala che han in connex cun il chantun Sviz (per exempel il tschaiver, la musica populara, il teater laic) e pliras tradiziuns che vegnan pratitgadas er en il chantun Sviz (la musica instrumentala, la lutga u il jass).
Ils usits vivids en il chantun Sviz
L'entir decurs da l'onn vegan ins adina puspè confruntà cun usits vivids en il chantun Sviz - dal chatschar il San Niclà, da Bavania sco er dal tschaiver l'enviern sur ils usits da Pasca e las processiuns da Sontgilcrest la primavaira a las chargiadas d'alp ed a las festas d'alp e da lutga la stad fin a las festas da racolta, las exposiziuns da muvel, ils martgads da rauba ed ils teaters laics, las festas da musica populara ed ils firads religius sco Numnasontga l'atun. Purtada vegn la tgira da quests usits da numerusas uniuns ed instituziuns ch'èn francadas bain en la populaziun.
Il teater laic è fitg derasà en il chantun Sviz - sco en tut la Svizra centrala. Bleras vischnancas han in'atgna uniun da teater. Il nivel è il pli savens sur la media (teater Brunnen, teater Euthal/Einsiedeln, Marchbühne, Theaterleute Küssnacht, Bühne 66 Schwyz, Gruppa da teater Chärnehus Einsiedeln e.u.v.). In'attracziun lunsch sur il chantun ora han il «Einsiedler Welttheater» ed il «Japanesenspiel» durant il tschaiver a Sviz u er las represchentaziuns annualas d'operettas sin la tribuna ad Arth.
La Svizra centrala e surtut il chantun Sviz èn adina stadas in impurtant motor per la musica populara instrumentala en Svizra ch'è naschida enturn l'onn 1900. Il «Schwyzerörgeli» che dat en il tun è vegnì sviluppà e construì a partir da l'onn 1886 a Pfäffikon ed a Sviz. L'emprima generaziun dals musicists populars che avevan in renum surregiunal derivava praticamain senza excepziun dal chantun Sviz (per exempel Johann Fuchs, Alois Amgwerd u Sepp Stocker). La secziun da Sviz da la Federaziun svizra da la musica populara cumpiglia oz passa 1000 musicistas e musicists ed amis da la musica populara. La paletta da las furmaziuns tanscha dal duo d'orgelet da maun sur il trio fin a la chapella, quella dals stils dal stil da la Svizra centrala sur il stil da l'orgelet da maun da Sviz fin a la musica populara nova. Musicists sco l'accordeonist Markus Flückiger ed il clarinettist Dani Häusler (tut dus onurads cun il premi da cultura da la Svizra centrala 2011) han fundà gruppas stilisticamain progressivas sco «Pareglish», «Hujässler» u la «Hanneli-Musik» ed han transfurmà il chantun Sviz ils ultims onns en la plattafurma bain la pli impurtanta per ideas innovativas.
Il chant choral gioga - malgrà problems da successiun en la generaziun giuvna - ina rolla impurtanta en la vita culturala. Il medem vala per il jodel: Anc existan en il chantun Sviz var 20 clubs da jodladers che chantan per part sin in nivel fitg aut. Oravant tut en il Muotathal vegn tgirà il «Jutz» sco ina furma dal chant da jodel. Extraordinariamain grond è il dumber dals orchesters laics e da las musicas instrumentalas en il chantun Sviz. Ils districts March e Höfe al Lai da Turitg valan sco lur centers principals. L'orchester d'instruments a flad da Siebnen tutga tar las meglras furmaziuns en Svizra, ma er en autras vischnancas (Altendorf, Goldau, Wollerau etc.) fan uniuns musica sin il nivel il pli aut. Ils ultims decennis ha er il saut tradiziunal subì midadas en il chantun Sviz. Tgirà vegn el ozendi primarmain en uniuns. Sco tip da saut tradiziunal è il «Bödelä» anc adina derasà fermamain en tut il chantun. Il «Bödelä» è caracterisà d'in zappar ferm e ritmic cun ils pes sin il plaun. Ils suns che vegnan creads uschia servan a la musica (populara) - che suna savens live - sco percussiun. En il chantun Sviz cultiveschan ins er spezialmain l'uschenumnà «Gäuerle» (da «is Gäu cho», pia «sa chalirar»). Tar quest saut emprova il giuven um da persvader sia adurada cun da tuttas sorts stucs e capriolas.
Il «Büchel», in instrument da musica parentà cun la tiba ma pli pitschen, è svanì en bleras regiuns alpinas. En il chantun Sviz vegn il sunar il «Büchel» tgirà sco nagliur auter. Ils bischens conics èn per regla accordads sin B u sin C, en il Muotathal percunter sin D. Da quai resulta in tun aut caracteristic per quest tip da «Büchels».
Vesair e giudair ston ins las tradiziuns ed ils usits en ils singuls vitgs. Per part èn sa mantegnidas expressiuns dal tuttafatg differentas, quai che sa mussa betg sco ultim en moda impressiunanta vi da l'exempel dal tschaiver.
Actualisaziun 2023
Suenter la segunda actualisaziun da la glista da las tradiziuns vivas l’onn 2023, vegn agiuntada ussa ina nova tradiziun a la glista dal chantun Sviz:
- Pitschnas pendicularas en la Svizra Centrala
Ils dossiers cumplets da questas novas tradiziuns vegnan ad esser disponibels online la stad 2024.
